یخچال های خشتی، مرهم عطش کویر

یخچال های خشتی بناهای تاریخی هستند که برای تامین یخ فصول گرم سال ، در نواحی گرم و خشک ایران ساخته می شدند.
این بناها مخصوص ساخت و نگهداری یخ بوده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه ، یکی از نشانه های تمدن به شمار می روند. از ویژگی‌ مهم این سازه‌ها به‌کارگیری درست و مدیریت مناسب منابع آب در مناطق خشک و نیمه خشک ایران است.
با ساخت این یخچال‌ها نه تنها تابستان‌های گرم و سوزان با دشواری‌های کمتری طی می‌شد بلکه برای دیگر فصل‌های سال و مواقع کم آبی و خشکسالی‌های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس بود.
در یخچال های خشتی سه مرحله یخ سازی ، یخ داری و تحویل یخ در یک محل صورت می‌گرفت. هنوز هم بسیاری از این یخچال های تاریخی در مناطق مرکزی کشورمان با شکوه و زیبایی خاص خود به چشم می خورد ؛ بناهایی گنبدی یا مخروطی شکل خشتی که نزدیک کوه های برف گیر و یا آب انبارها قد علم کرده اند.
در استان یزد قدیمیترین این یخچال ها در شهرستان ابرکوه ، صدوق و میبد دیده می شود و قدمت آنها به دوران قاجار باز می گردد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد می گوید : در اغلب موارد یخچال های خشتی در مالکیت خوانین و خواص بوده اند و در برخی موارد هم فرد خیری آن را برای استفاده عموم می ساخته و وقف می کرده است.
سامان کارگر می افزاید : پلان دایره ای شکل ، گودال کاسه ای شکل به عمق متوسط 4 تا 5 متر ، سقف مخروطی شکل ساخته شده از خشت و گاهی با ترکیب آجر یا سنگ از جمله خصوصیات یخچال های خشتی است.
به گفته کارگر برای ساخت این یخچال ها ابتدا گودال بزرگی را حفر می کردند و اطراف گودال دیواره ای ضخیم به ارتفاع یک متر می ساختند و سپس چوبهایی را به صورت شعاعی روی دیواره قرار می دادند تا ردیف بعدی دیواره را با شعاعی کمتر از ردیف قبلی روی این چوبها بسازند و به همین ترتیب ساخت دیواره ها را ادامه می دادند تا سقفی به شکل مخروط بلند با ارتفاع بیش از 10 متر حاصل شود . برخی از یخچال های خشتی بسیار بلندند و ارتفاع آنها گاهی به 20 متر هم می رسد.
کارگر می گوید : علت ساخت یخچال ها با ارتفاع بلند این بوده است که در طی روزهای گرم تابستان جبهه هوای گرم با توجه به سبک بودن در ارتفاع بالا تر و با فاصله بیشتری از سطح یخ قرار گیرد تا یخ ها ذوب نشوند.
وی با اشاره به این که دیوار گنبد یخچال ها در پایین دارای قطر زیادی است و هر چه به رأس نزدیکتر می شود از قطر آن کاسته می شود می افزاید : در برخی از یخچالها برای کم کردن فشار وارد بر گنبد ، آن را به صورت پله پله ساخته اند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد می افزاید : یخچال‌های خشتی معمولا چهار بخش اصلی دارند ؛ حوض یخ‌بند ، دیوارهای سایه‌انداز ، مخزن یخ و سقف گنبدی شکل بلند که معمولا یک اتاقک نگهبانی هم در کنار یخچال ها به چشم می خورد .
همچنین دیواره های سایه انداز ، دیواره های مرتفع برای جلوگیری از تابیدن آفتاب به محوطه یخچال هستند که در کنار مخزن با ارتفاع بیش از 4 متر با چینه خشتی ساخته می شدند .
وی می افزاید : روش تهیه یخ به‌این صورت بود که در طول شب‌‌های سرد زمستان ، آب نهر یا قنات را به حوض پهناور و کم عمق به نام حوض یخ‌بند که در کنار یخچال قرار داشت هدایت می‌کردند.
این کار در شب‌های بعد ادامه داشت تا اینکه یخی ضخیم ، فشرده و چند لایه در یخ بند‌ها تشکیل شود. بعد با چنگک های مخصوص یخ ها ‌را شکسته و در مخزن می‌ریختند.
این کار در زمستان ادامه پیدا می کرد تا مخزن یخچال پر شود گاهی در بین تکه‌های یخ ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار موجب می‌شد تا یخ تولید شده دیرتر ذوب شود.
در برخی از یخچال های خشتی یک راه‌آب باریک در پایین مخزن وجود داشت تا مقدار کمی آب که از ذوب احتمالی یخ‌ها به‌ وجود می‌آمد ، به سمت بیرون سرازیر شود.
کارگر می گوید : بعد از پر شدن گودال از یخ ، برای جلوگیری از تبادل حرارتی روی یخ ها را با علف خشک ، خار و هیزم می پوشاندند و درب یخچال را با خشت و گل مسدود می کردند و در فصل گرما درب را باز و از یخ استفاده می کردند.
در مناطق بیابانی دسترسی به آب خنک و پاکیزه برای گذران زندگی ، امری حیاتی و از اصول پایه برای مردمان آن دیار به‌شمار می‌آید. در گذشته برای چنین مسائلی ، راهکارهایی هوشمندانه‌ و منطبق با شرایط زیستی به‌کار می‌گرفتند که از جمله آن ساخت آب انبارها و یخچال‌های بزرگ خشتی است.
نزدیکی یخچالها به کوه به این علت بوده که گاهی از دامنه کوه ، برف و قطعات یخ را به یخچال ها می آوردند و در آن ذخیره می کردند. سرپرست میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری میبد هم می گوید : یخچال خشتی میبد یکی از این بناهای عظیم و ارزشمند تاریخی است که هر ساله مورد بازدید هزاران گردشگر داخلی و خارجی قرار می گیرد .
مهدی جمالیان می افزاید : قدمت بنای تاریخی یخچال میبد به دوران قارجاریه برمی گردد و به شماره 1826 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است . به گفته وی مصالح به‌کار رفته در این یخچال خشت و گل است و تناسب دیوار سایه ‌انداز آن به ارتفاع 8 متر و ضخامت 2 متر و طول 42 متر در جنوب و طول 20 متر در شرق و غرب ، برای کم کردن گرمای آفتاب در یخ بند ، درخور توجه است.
جمالیان ادامه می دهد : حوضچه های یخبند این یخچال در حیات جنوبی آن قرار دارند که به قنات ها راه داشته اند این یخچال تاریخی و زیبا در کنار راه کاروانرو و در کنار چاپارخانه ، آب انبار و رباط اصلی شهر بنا شده است.
به گفته جمالیان گنبد خشتی از نوع دورچین با ارتفاع 15 متر از سطح زمین و مخزن این یخچال به صورت قیفی با قطر 13 متر و عمق 6 متر از دیگر مشخصات این یخچال تاریخی است.
سکویی به عرض یک و نیم متر در گرداگرد مخزن یخ برای رفت و آمد ، یک راه پله باریک در بدنه مخزن برای بالا آوردن تکه‌های یخ ، یک درگاه برای ریختن یخ به مخزن و درگاهی دیگر برای تحویل یخ به مردم در تابستان از مشخصات دیگر سازه‌ای این گنبد است. ضخامت دیوار خشتی گنبد از پایین به بالا به طور ماهرانه ای کاهش می‌یابد به گونه‌ای که از 4 /2 متر در قاعده به 20 سانتیمتر در نوک گنبد می‌رسد.
سرپرست میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری میبد با اشاره به این که یخچال گنبدی میبد ، نمونه‌ای از سازه‌های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران است که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می‌رود می افزاید : در ساخت این سازه‌ ضمن بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی، کمترین آسیب‌ به محیط زیست وارد شده است.
یخچال های خشتی ابرکوه نیز با وجود گذر تاریخ ، همچنان با شکوه و پابرجا مانده اند و قدمت برخی از یخچالهای این شهرستان به عهد قاجار و برخی دیگر به رونق جاده ابریشم برمی گردد که به ثبت آثار ملی ایران رسیده اند.
یخچال آقازاده شهر ابرکوه از جمله یخچالهای خشتی است که به صورت پله ای بنا شده است. ارتفاع این بنا حدود 20 متر است و سطح کف داخل بنا گودتر از سطح زمینهای بیرونی ساخته شده است.
این یخچال هم دارای بخش های حوض بند ، مخزن یخ ، دیوارهای سایه انداز و گنبد بزرگ روی مخزن است. از خصوصیات بارز این بنا طرح و فرم ساخت آن است که سقف مخروطی شکل آن به شکل پله پله ساخته شده است. این یخچال خشتی نیز به شماره 7752 به ثبت آثار ملی رسیده است.