برج رادکان؛ نگین ناشناخته معماری

در روستای تاریخی رادکان از توابع شهرستان کردکوی، برج تاریخی با قدمتی هزار ساله پیش چشم گردشگران رخ می نمایاند که نگین ناشناخته معماری ایران زمین لقب گرفته است.
برج تاریخی رادکان در نزدیکی روستای رادکان به فاصله ‪ ۴۲‬کیلومتری جنوب شهرستان کردکوی واقع است، این برج حدود ‪ ۲۵‬متر ارتفاع و بیش از یکهزار سال قدمت دارد.
میل بر روی صخره ای طبیعی ساخته شده و دارای پلان مدور به قطر داخلی۶ متر و ضخامت ۷/۱۷۴سانتیمتر و به ارتفاع ۹۰/۲۴متراست. پوشش بنا به صورت دوپوسته بوده که پوسته داخلی به صورت تخم مرغی وپوسته دوم (بیرونی) به صورت رک و سازه بنا آجری با ملات گچ است.
در زیر ناحیه پاکار گنبد رک کتیبه های زیبایی به خط کوفی و پهلوی با آجر و گچ اجرا شده که نام بانی اثر و شروع کار بنا (۴۰۷ه.ق) و سال اتمام (۴۱۱ ه.ق) و نام معمارآن به اسم احمد ابن عمر نوشته شده است.
بنای تاریخی برج رادکان در نزدیکی (شرق) روستای رادکان و در فاصله ۴۲ کیلومتری جنوب شهر کردکوی و ۶۷ کیلومتری جنوب غرب شهر گرگان واقع شده است، موقعیت قرار گیری این بنا بخش کوهستانی کردکوی و با پوشش جنگلی است.
برج رادکان بر روی تپه ای از مجموعه ارتفاعات البرز و در مسیر قدیمی و جاده کهنی قرار گرفته است که سواحل خزر را به فلات مرکزی ایران متصل می کرد و به همین دلیل و به سبب کارآیی آن در نشانه بودن مسیر راه به رادکان مشهور شده است، بنایی با همین کاربری و با قدمت و معماری نزدیک به برج رادکان کردکوی در خراسان رضوی نیز واقع شده است.
مهدی برهانی یک محقق گلستانی در این زمینه می گوید: بررسی محیطی این بنا نشان می دهد که به احتمال زیاد در فاصله تقریبا شش متری از این بنا و بر روی تپه مجاور بنایی مشابه وجود داشته است.
وی اظهار داشت: برج تاریخی رادکان با ارتفاعی برابر با ۳۶ متر از سطح تپه قرار گیری شامل دو بخش ساقه بنا و گنبد است و ساقه بنا که ۲۵ متر ارتفاع دارد و دارای تزیینات بند انگشتی و بندکشیهای زیبایی است که در بین رجها و آجرهای اثر ایجاد شده اند وقطر این ساقه بنا به ۱۶ متر می رسد.
وی یادآورشد: گنبد این برج تاریخی نیز به صورت مخروطی شکل بلند و کشیدکه ای است که همچون بسیاری از گنبدهای دوره اسلامی دارای دو پوسته داخلی و خارجی است.
برهانی گفت: مصالح شناسی این بنا شامل آجر و گچ بوده و همچنین در بخشهایی از بنا روزنه هایی دیده می شود که برای قرارگیری پایه های داربست چوبی تعبیه شده و اینک به فرصتی برای بالارفتن افراد غیر فرهنگی از آن شده است.
وی افزود: ورودی بنا از سمت جنوب و تقریبا یک متر بلند تز از سطح اطراف برج واقع شده است، طاق ورودی این بنا هلالی شکل ودارای کتیبه هایی به خطرکوفی و تزیینات آجری بوده است که بخش عمده آن به تاراج رفته و فضای داخلی برج رادکان نیز مدور و توپر ساخته شده و برای نیل به قسمت علیای گنبد خانه فاقد راه دسترسی است.
این محقق گفت: تزیینات این بنا عمدتا شامل دو ردیف تزیینات آجری است که در قسمتهای زیرین گنبد و فوقانی درب ورودی ایجاد شده اند و شامل تزیینات آجری توام با گچبری گلهایی شبیه لاله همراه با کتیبه دو زبانه کوفی و پهلوی است.
برهانی یادآورشد: شاید بتوان یکی از مهمترین ویژگیهای برج رادکان را حضور خط پهلوی در این برهه از تاریخ دانست و شاید بتوان آن را مقاومت و نفسهای آخر خط پهلوی ساسانی تا اواخر قرن چهارم هجری در برابر خط عربی دانست.
وی گفت: گرچه برای این بنا کاربردهای متعددی ذکر شده است اما از آنجا که کتییبه های این اثر تاکنون خوانده نشده اند نمی توان به درستی نظریه قاطعی ارایه کرد، اما بر اساس مطالعات زبان شناسی و مشابهات موجود بین این برج رادکان و برج رادکان خراسان می توان یکی از کاربردهای آنرا راهنمایی مسافرینی دانست که عرض البرز را برای نیل به خزر یا فلات مرکزی ایران طی می کرده اند.
وی افزود: گفته می شود این بنا کاربری آرامگاهی نیز داشته است و به مقبره یکی از اسپهبدان آل باوند که سلسله ای محلی همزمان با آل زیار بوده اند تعلق داشته است و نام ابوجعفرمحمد بن وندریان برای وی ذکر شده است.
احداث بنای تاریخی برج رادکان در سال ۴۰۷ هجری قمری آغاز و در سال ۴۱۱ هجری قمری به پایان رسید، معمار این بنا احمد بن عمر نام داشته است. برج تاریخی رادکان در سال ۱۳۱۰ طی شماره ۱۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

آشنایی با برج رادکان – خراسان رضوی
برج رادکان در استان خراسان رضوی و در ۸۰ کیلومتری مشهد در مسیر چناران در محل شهر قدیم رادکان قرار دارد.
ارتفاع این برج ۳۵ متر، قطر داخلی‌اش ۱۴ متر و قطر خارجی آن ۲۰ متر می‌باشد. منظر بیرونی بنا تا ارتفاع ۵/۲ متری به شکل ۱۲ ضلعی و از آن جا تا زیر گنبد به صورت ۳۶ ترک نیم ستونی ساخته شده است. برج رادکان دارای گنبد مخروطی شکل است که ساختمان آن احتمالاً در سال ۶۰۷ قمری به پایان رسیده است.
این برج بر دشت میان توس و رادکان سایه افکنده و همتای دیگر آن نیز در گرگان وجود دارد که به رادکان غربی مشهور است. همین موضوع باعث شده برخی نام رادکان را با راه و مسیر هم پیوند بدانند چنان که «راد» و «رد» در زبان پهلوی به معنای نظم و ترتیب و «رده» آمده و برج رادکان در مسیر راه و جاده درست همین کار را می‌کند که از نامش پیداست.
تاریخ احداث برج رادکان را ماکس افن برشم آلمانی سال ۶۰۰ و اندی و هرتسفلد سال ۶۸۰ ذکر کرده‌اند. هرتسفلد برج را مقبره یکی از حکام مغول می‌داند که برخی وی را امیر ارغون مغول می‌دانند.‌ گدار مستشرق فرانسوی آن را آرامگاه یک زن و مطلع المشس آن را از آثار دیلمی‌ها می‌داند.
علاوه بر راهنمایی مسافران و مقبره به دلیل وجود منفذهایی به تعداد بروج دوازده‌گانه برخی برای این برج کارکرد تقویم و ستاره‌شناسی نیز قایل‌اند. برج رادکان، در روزگار اوج خود، تنها تعیین کننده فصل، سال و نوروز در جهان بوده است.
برج رادکان، که تصور می‌شد آرامگاه یکی از ایلخانیان است تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد. این برج اثر ریاضی دان، ستاره شناس و دانشمند بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین توسی است.
برج به ۱۲ دیوار خشتی بیرونی با پهنا و بلندی پایه گذاری شده که برج را به ۱۲ بخش ۳۰ درجه‌ای تقسیم می‌شود و هر دیواره ۳۰ درجه از زاویه افق را دربر می‌گیرد، دو در دیوار مقابل هم ساخته شده و بر دیواره ۳۶۵ ترک نی ستونی وجود دارد که برج را به ۳۶ ترک ۱۰ درجه‌ای تقسیم کرده است.
انتخاب مکان درها، دریچه ها در برج اتفاقی نیست، درها درست در راستای طلوع یلدایی (آغاز زمستان) و غروب آغاز تابستان در پهنه برج ساخته شده است و این برج تنها برجی است که می توان از طریق آن چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را معین کرد.
برج رادکان دارای ویژگی هایی است که باعث افتخار ایرانیان بوده و تاکنون علی رغم پژوهش‌های صورت گرفته تنها بخشی از هویت نجومی برج آشکار شده است.