برج رادکان؛ نگین ناشناخته معماری

در روستای تاریخی رادکان از توابع شهرستان کردکوی، برج تاریخی با قدمتی هزار ساله پیش چشم گردشگران رخ می نمایاند که نگین ناشناخته معماری ایران زمین لقب گرفته است.
برج تاریخی رادکان در نزدیکی روستای رادکان به فاصله ‪ ۴۲‬کیلومتری جنوب شهرستان کردکوی واقع است، این برج حدود ‪ ۲۵‬متر ارتفاع و بیش از یکهزار سال قدمت دارد.
میل بر روی صخره ای طبیعی ساخته شده و دارای پلان مدور به قطر داخلی6 متر و ضخامت 7/174سانتیمتر و به ارتفاع 90/24متراست. پوشش بنا به صورت دوپوسته بوده که پوسته داخلی به صورت تخم مرغی وپوسته دوم (بیرونی) به صورت رک و سازه بنا آجری با ملات گچ است.
در زیر ناحیه پاکار گنبد رک کتیبه های زیبایی به خط کوفی و پهلوی با آجر و گچ اجرا شده که نام بانی اثر و شروع کار بنا (407ه.ق) و سال اتمام (411 ه.ق) و نام معمارآن به اسم احمد ابن عمر نوشته شده است.
بنای تاریخی برج رادکان در نزدیکی (شرق) روستای رادکان و در فاصله ۴۲ کیلومتری جنوب شهر کردکوی و ۶۷ کیلومتری جنوب غرب شهر گرگان واقع شده است، موقعیت قرار گیری این بنا بخش کوهستانی کردکوی و با پوشش جنگلی است.
برج رادکان بر روی تپه ای از مجموعه ارتفاعات البرز و در مسیر قدیمی و جاده کهنی قرار گرفته است که سواحل خزر را به فلات مرکزی ایران متصل می کرد و به همین دلیل و به سبب کارآیی آن در نشانه بودن مسیر راه به رادکان مشهور شده است، بنایی با همین کاربری و با قدمت و معماری نزدیک به برج رادکان کردکوی در خراسان رضوی نیز واقع شده است.
مهدی برهانی یک محقق گلستانی در این زمینه می گوید: بررسی محیطی این بنا نشان می دهد که به احتمال زیاد در فاصله تقریبا شش متری از این بنا و بر روی تپه مجاور بنایی مشابه وجود داشته است.
وی اظهار داشت: برج تاریخی رادکان با ارتفاعی برابر با ۳۶ متر از سطح تپه قرار گیری شامل دو بخش ساقه بنا و گنبد است و ساقه بنا که ۲۵ متر ارتفاع دارد و دارای تزیینات بند انگشتی و بندکشیهای زیبایی است که در بین رجها و آجرهای اثر ایجاد شده اند وقطر این ساقه بنا به ۱۶ متر می رسد.
وی یادآورشد: گنبد این برج تاریخی نیز به صورت مخروطی شکل بلند و کشیدکه ای است که همچون بسیاری از گنبدهای دوره اسلامی دارای دو پوسته داخلی و خارجی است.
برهانی گفت: مصالح شناسی این بنا شامل آجر و گچ بوده و همچنین در بخشهایی از بنا روزنه هایی دیده می شود که برای قرارگیری پایه های داربست چوبی تعبیه شده و اینک به فرصتی برای بالارفتن افراد غیر فرهنگی از آن شده است.
وی افزود: ورودی بنا از سمت جنوب و تقریبا یک متر بلند تز از سطح اطراف برج واقع شده است، طاق ورودی این بنا هلالی شکل ودارای کتیبه هایی به خطرکوفی و تزیینات آجری بوده است که بخش عمده آن به تاراج رفته و فضای داخلی برج رادکان نیز مدور و توپر ساخته شده و برای نیل به قسمت علیای گنبد خانه فاقد راه دسترسی است.
این محقق گفت: تزیینات این بنا عمدتا شامل دو ردیف تزیینات آجری است که در قسمتهای زیرین گنبد و فوقانی درب ورودی ایجاد شده اند و شامل تزیینات آجری توام با گچبری گلهایی شبیه لاله همراه با کتیبه دو زبانه کوفی و پهلوی است.
برهانی یادآورشد: شاید بتوان یکی از مهمترین ویژگیهای برج رادکان را حضور خط پهلوی در این برهه از تاریخ دانست و شاید بتوان آن را مقاومت و نفسهای آخر خط پهلوی ساسانی تا اواخر قرن چهارم هجری در برابر خط عربی دانست.
وی گفت: گرچه برای این بنا کاربردهای متعددی ذکر شده است اما از آنجا که کتییبه های این اثر تاکنون خوانده نشده اند نمی توان به درستی نظریه قاطعی ارایه کرد، اما بر اساس مطالعات زبان شناسی و مشابهات موجود بین این برج رادکان و برج رادکان خراسان می توان یکی از کاربردهای آنرا راهنمایی مسافرینی دانست که عرض البرز را برای نیل به خزر یا فلات مرکزی ایران طی می کرده اند.
وی افزود: گفته می شود این بنا کاربری آرامگاهی نیز داشته است و به مقبره یکی از اسپهبدان آل باوند که سلسله ای محلی همزمان با آل زیار بوده اند تعلق داشته است و نام ابوجعفرمحمد بن وندریان برای وی ذکر شده است.
احداث بنای تاریخی برج رادکان در سال ۴۰۷ هجری قمری آغاز و در سال ۴۱۱ هجری قمری به پایان رسید، معمار این بنا احمد بن عمر نام داشته است. برج تاریخی رادکان در سال ۱۳۱۰ طی شماره ۱۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

آشنايي با برج رادکان – خراسان رضوي
برج رادکان در استان خراسان رضوي و در 80 کيلومتري مشهد در مسير چناران در محل شهر قديم رادکان قرار دارد.
ارتفاع اين برج 35 متر، قطر داخلي‌اش 14 متر و قطر خارجي آن 20 متر مي‌باشد. منظر بيروني بنا تا ارتفاع 5/2 متري به شکل 12 ضلعي و از آن جا تا زير گنبد به صورت 36 ترک نيم ستوني ساخته شده است. برج رادکان داراي گنبد مخروطي شکل است که ساختمان آن احتمالاً در سال 607 قمري به پايان رسيده است.
اين برج بر دشت ميان توس و رادکان سايه افکنده و همتاي ديگر آن نيز در گرگان وجود دارد که به رادکان غربي مشهور است. همين موضوع باعث شده برخي نام رادکان را با راه و مسير هم پيوند بدانند چنان که «راد» و «رد» در زبان پهلوي به معناي نظم و ترتيب و «رده» آمده و برج رادکان در مسير راه و جاده درست همين کار را مي‌کند که از نامش پيداست.
تاريخ احداث برج رادکان را ماکس افن برشم آلماني سال 600 و اندي و هرتسفلد سال 680 ذکر کرده‌اند. هرتسفلد برج را مقبره يکي از حکام مغول مي‌داند که برخي وي را امير ارغون مغول مي‌دانند.‌ گدار مستشرق فرانسوي آن را آرامگاه يک زن و مطلع المشس آن را از آثار ديلمي‌ها مي‌داند.
علاوه بر راهنمايي مسافران و مقبره به دليل وجود منفذهايي به تعداد بروج دوازده‌گانه برخي براي اين برج کارکرد تقويم و ستاره‌شناسي نيز قايل‌اند. برج رادکان، در روزگار اوج خود، تنها تعيين کننده فصل، سال و نوروز در جهان بوده است.
برج رادکان، که تصور مي‌شد آرامگاه يکي از ايلخانيان است تنها برجي است که توانايي تعيين چهار فصل، سال کبيسه و آغاز نوروز را دارد. اين برج اثر رياضي دان، ستاره شناس و دانشمند بزرگ ايراني، خواجه نصيرالدين توسي است.
برج به 12 ديوار خشتي بيروني با پهنا و بلندي پايه گذاري شده که برج را به 12 بخش 30 درجه‌اي تقسيم مي‌شود و هر ديواره 30 درجه از زاويه افق را دربر مي‌گيرد، دو در ديوار مقابل هم ساخته شده و بر ديواره 365 ترک ني ستوني وجود دارد که برج را به 36 ترک 10 درجه‌اي تقسيم کرده است.
انتخاب مکان درها، دريچه ها در برج اتفاقي نيست، درها درست در راستاي طلوع يلدايي (آغاز زمستان) و غروب آغاز تابستان در پهنه برج ساخته شده است و اين برج تنها برجي است که مي توان از طريق آن چهار فصل، سال کبيسه و آغاز نوروز را معين کرد.
برج رادکان داراي ويژگي هايي است که باعث افتخار ايرانيان بوده و تاکنون علي رغم پژوهش‌هاي صورت گرفته تنها بخشي از هويت نجومي برج آشکار شده است.