معرفی کامل مسجد سپه سالار (مدرسه ی عالی شهید مطهری)

دسته بندی :معماری داخلی ۱ آذر ۱۴۰۰ آرشیتکت 1649

مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار (شهید مطهری) تقریباً در منطقه ی مرکزی شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان ، بازار دروازه شمیران ، باغ و عمارت فخرالدوله ، کوچه ی میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، کوچه ی نظامیه و سه راه امین حضور که تماماً در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می توان پی برد.

مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره ی عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه ی عالی پایتخت به شمار می رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است.مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیلکرده ی ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی (1299ـ1223هـ . ش؛ تهران ) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ ، شکل بنا و نقشه ی ابنیه ی شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیده ی برخی از کارشناسان این بنا از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری مساجد استانبول است. در حقیقت در این بنا حسن سلیقه ی معماری دوره ی اخیر شرقی به حدی که بایست انجام گرفته است. ساخت هسته ی اصلی بنا نزدیک به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته که البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا ، ذکر همین مطلب بس که محوطه ی بنا بدواً به عمق 17 متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.

بنای مسجد و مدرسه ی عالی در مجموع دارای 8 مناره ی بلند می باشد که بلندترین آن 37 متر و کوتاه ترین آن 25 متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه ای آنها تا کف حیاط می رسد و ابتکاری منحصربه فرد را به نمایش در می آورد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند.

ـ طبق نقشه ی بنا، بنا شش ورودی دارد. ورودی های بخش شمالی(که شامل سه ورودی بوده) به علت احداث کتابخانه ی مجلس، توسط مهندس سیحون در سال 1342هـ . ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است. ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا، در کوچه ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است. ورودی غربی مسجد و مدرسه ی عالی که درب اصلی بنا محسوب می شود دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لَتی آهنی با شکوه بزرگی است که در حاشیه ی خیابان بهارستان(شهید مصطفی خمینی) واقع شده است. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه ی عالی نیز از همین فضا صورت می گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن(حیاط مرکزی) ندارد و به واسطه ی دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسه ی عالی راه می یابد. مجموعه ی بنای مدرسه ی عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچکتر است و به در زنانه معروف بوده.ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش ترکیب و دالانی(راهرو) طولانی است که به گوشه ی شمال شرقی صحن مدرسه ی عالی باز می شود. طاقی هفت کاسه در هشتیِ ورودی شرقی واقع شده و کاسه ی وسط هفت کاسه ی دیگر در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی است.

ـ صحن یا حیاط مرکزی بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می باشد (ایوان شمالی، ایوان جنوبی، ایوان غربی و ایوان شرقی) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط 62×63 متر و ارتفاع ایوانها حدوداً 18 متر می باشد.صحن یا حیاط مرکزی مدرسه ی عالی دارای چهار باغچه ی مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره ای در مرکز آن، می باشد که آب جاری قنات مهران ، اختصاصی مدرسه ی عالی و عمارت بهارستان (که منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطیت محل مجلس شورای ملی گردید) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه ی عالی را چندین برابر می نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی که در سال 1880 میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت که درون اتاقکی به ارتفاع 5 متر، طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر تعبیه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه ی عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه ی اتاقک ساعت، کاشی کاری شده و تزئینات چوب، روی اتاقک مذکور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جای مؤذنه، نمونه های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است.

بنای مدرسه ی عالی دارای یک حیاط کناری نیز می باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم شده ای هست که در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده است و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه می باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.

ـ شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه ی گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به 1600 متر مربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستانها به جهت حرکت هوا ایجاد می شود. این محل از نظر فضا سازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود می باشد؛ زیرا گنبد بر چهار پایه استوار است؛ در نتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می دهد. چهار مناره ی بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد.گنبدخانه ی مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می رود. چلیپای بزرگی به ابعاد 45متر در 45متر، گنبد اصلی را با دهانه ی 15متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده ی مستطیلی، بالهای چلیپا را پوشش داده اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25متر به وجود می آورد. همچنین، چهار مناره ی بلند با پایه هایی که 2متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا در بند های آنها سرب ریزی شده است و بدنه ی مناره ها با کاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرأت می توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می شود. در این گنبدخانه، فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه ها می رسد و گنبد کیفیت معلق و بی وزنی را به دست می آورد و از این نظر سبک ترین و ظریف ترین گنبد خانه ایست که ساخته شده. در مجموع گنبدخانه ی مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار به عنوان یکی از نمونه های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحله ی تکامل معماری قدیم محسوب می گردد.این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم می باشد.

ـ شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس ها وگچ بری های این شبستان که به صورت اسلیمی و کتیبه های خطاطی شده است و همه ی آنها در سال 1350 هـ . ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقی که یکی از آنها مختص خانمها می باشد.

بخش جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی نیز زمانی گرمابه و سرویس های بهداشتی مدرسه ی عالی را در خود جای داده بوده است.

ـ دالان ها(راهروها) فضای ورودی را به حیاط مرکزی و سایر قسمت ها متصل می کنند.در این دالان ها کاسه گنبدهای کوچک و زیبایی واقع است که با تزئینات آجری ساده از طرفین ایوان غربی به فضای صحن اتصال می یابد و وقتی از در شرقی وارد می شویم به سمت مغرب، دهلیزی به حیاط اصلی باز می شود. داخل بنا در جلوی درب شرقی، محوطه ی نسبتاً کوچکی شبیه به چهارسوق وجود دارد که در سقف آن یکی از شاهکارهای معماری به نام تاق هفت کاسه یا تاق معلّق قرار دارد.

ـ در اطراف صحن حجره هایی، دور تا دور بنا را در بر گرفته اند. این حجره ها در دو طبقه واقع شده اند و در مجموع 60 عدد می باشند که نسبت به حجره های مدارس عالی دیگر بزرگتر و روشن تر هستند. در سردر هر یک از حجره ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر مقرنس کاری های زیبا تزئین یافته است.

ـ مَدرَس ها که محل تشکیل درس دانش طلب ها محسوب می شده اند. که دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن می باشند. مدرس دیگری نیز وجود دارد که از دو مدرس دیگر بزرگتر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد. دنباله ی ایوان شمالی که گلخانه ی زمستانی مدرسه ی عالی بوده از سال 1310 هـ . ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده است و حالا این تالار، محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است.

ـ یکی دیگر از بخشهای بنا که در دوره ای متأخرتر(حدود 50 سال بعد تر) و در کنج شمال غربی بنا ساخته شده ، تالار ستون داری به نام چهل شیر می باشد که در مرکز آن و در میان 8 ستون سنگی، حوض سنگی نسبتاً بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است. دور این مخزن ، چهل شیر فلزی وجود داشته که بواسطه ی بودن همین تعداد شیر به چهل شیر معروف گشته است. آب این مخزن از آب قنات تأمین می شده است و به روایتی آب انبار مسجد محسوب می شده و آب آن به مصرف آشامیدن می رسیده است.

ـ ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرار گرفته است و در نقشه ی اصلی بوده ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی(1313 هـ . ش) توسط «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی، به صورتی هماهنگ با بنای اصلی به مجموعه اضافه گردیده است.

دور تا دور بنا در بالای حجره های طبقه ی همکف، کتیبه ی مسجد و مدرسه ی عالی که متن وقف نامه ی مختصر آن محسوب می شود همچون دانه های تسبیح قرار دارد.

از ویژگی های مهم فضای مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار که در واقع یکی از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می رود، وجود مهتابی ها (تراس) و بهارخواب های وسیع در طبقه ی فوقانی است. هرچند این فضا ها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می شود، اما در مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع تر و با پیچیدگی هایی بیشتر طراحی شده است؛ چنانکه به جبهه ی شمالی بنا نیز راه یافته اند. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می کند. چنین تدبیری در فضاسازی، امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می افزاید. مهتابی(تراس) های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و در مجموع تناسب کل پلان و در نهایت آسایش استفاده کنندگان گردیده است.

استفاده از قاب های خالی برای تکمیل ترکیب بندی مناره ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت های ساختمان، نوآوری دیگری است که در طراحی این بنا به کار گرفته شده است. کارکرد این قاب ها در مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار بسیار بدیع می باشد و در بدنه ی خارجی بنا نیز در نهایت زیبایی به کار رفته است.

در بنای مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار، آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می دهد و کمتر به شکل تزئینی به کار رفته و زمینه ای برای کاشی کاری گردیده است. با این وجود در این بنا طاق هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان ها و ورودی ها به چشم می خورد.

ـ تزئینات، چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در این بنا به کار رفته و کاشی کاری با کاشی های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورد استفاده قرار گرفته است.

از انواع مهم کاشی کاری در این بنا، کاشی هفت رنگ مُعَقلی، آجر لعابدار و کاشی معرق می باشد که این نوع آخری به صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است. کاشی کاری های مصور خشتی ـ رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئینات این بناست.

سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه جابه جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه ی دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوره ی زندیه شباهت می یابد. ستون های یکپارچه و سنگهای ازاره ی بنا از لحاظ حجاری قابل توجه است.

تزئینات چوبی نیز چون دیگر تزئینات با استادی شکل گرفته اند. درهای حجره ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند.

تزئینات فلزی هم در این بنا به کار رفته است که درب ورودی غربی رو به خیابان، بهترین نمونه ی تزئینات فلزی مجموعه را دارد. پشت پنجره ی حجره ها نیز نمونه هایی از فرفوژه دیده می شود.

رعایت سلسله مراتب ورودی ها و کاشی کاری ، گچ بری، آئینه کاری، نمایان شدن رنگ زرد، بالا بودن بنا ها از سطح زمین، پلکان ها، سرستون ها، ایوان سه دری و پنج دری ها، سقف های دوردار، پنجره های مدور، شیشه های رنگی و معماری کارت پستالی از مناظر زیبای این ساختمان هستند.

در مجموع، مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی نظیری است . این تزیینات جلوه های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می افزاید.
همه ی این خصوصیات و ویژگی های مذکور که در معماری بنا به کار گرفته شده و با توجه به جایگاه علمی و معنوی آن از زمان احداث تا کنون و همچنین شخصیت برجسته ی بانی آن، از مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار بنایی باشکوه و عظیم ساخته که آنرا در خور توجه و قابل تأمل و احترام می نماید و باید گفت که یکی از ابنیه هایی است که به حق از مفاخر فرهنگی و هنری ایران محسوب می شود.

پلان های مدرسه سپه سالار